નાસ્તીકોની સભામાં ભજન

સ્વાભાવથી હુ નાસ્તીક છું. કોઈ પણ જાતનાં કર્મકાંડમાં મને શ્રદ્ધા નથી બેસતી. તેમ છતાં સુરતની એક જાણીતી નાસ્તીક અથવા તો એ લોકો જેને રેશનાલિસ્ટ સોસાયટી તરીકે ઓળખાવે છે તેમણે એક સમયે મને તેમની સભામાથી કાઢી મુકવા માટેનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો. તેનું કારણ એ હતું કે તેમનો સક્રિય કાર્યકર હોવા છતાંય મે તે નાસ્તીક સભા દ્વારા ડાંગ જીલ્લાના મહાડ ખાતે આયોજીત એક વિજ્ઞાન શિબિર દરમ્યાન ભજનો ગાયા હતા. એક વખત અજાણતાં જ મેં આ સમગ્ર કિસ્સો મારી સાથે કામ કરતા એક ધાર્મિક સંપ્રદા

બિહાર અને ગુજરાત - ભાગ એક

આમ તો સરખામણી કરવી એ કંઈ સાચી રીત નથી. પરંતુ આપણે આપણો કક્કો ખરો કરવા ઘણી વાર સરખામણી કરી નાંખીએ છીએ. તાજેતરમાં આપણા મુખ્ય પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ તેમનાં હરિફ કેશુભાઈને ઉદ્દેશીને  કહ્યું કે બિહાર જાતિવાદનાં રાજકારણને કારણે પાછળ રહ્યું હતું. તો તરજ જ તેની પ્રતિક્રિયા રૂપે બિહારનાં મુખ્ય પ્રધાને કોમવાદનું રાજકારણ ખેલનારને આવું કહેવાનો અધિકાર નથી તેવું નિવેદન આપ્યું હતંુ. આમ મોદી વિરૂદ્ધ નિતિશનાં આ યુદ્ધને કારણે જ મને સાત વર્ષ પહેલા બિહાર વિધાનસભાની ચૂંટણી કવરેજ કરવા માટે મેં વિતાવેલા ત્રણ મહિના કરતા વધુ સમયની યાદ સ્મરણ પટ્ટ પર તાજી થઈ ગઇ.

મુંબઈમાં તો દરરોજ યુપીબિહારનાં લોકો વિરૂદ્ધનાં નિવેદનો સાંભળું છું. ખાસ કોઈ અસર થતી નથી. કારણકે બધુ લોકોને ભરમાવા માટે તેમજ સત્તા મેળવવા માટે જ હોય છે. તેમ છતા લોકોમાં વિવિધ જાતનાં પૂર્વગ્રહો હોય જ છે. હું પણ એમાંથી કંઇ બાકાત નથી. હૈદરાબાદની એક ટીવી ચેનલમાં કામ કરતો ત્યારે પણ બિહારનાં લોકો વિરૂદ્ધ એક અલગ પ્રકારનાં દ્વેષની લાગણી થતી. તેનું કારણ એ પણ હતું કે અમારી એક માત્ર ગુજરાતી ચેનલને બાદ કરતા ત્યાંથી પ્રસારીત થતી લગભગ તમામ યુ,પી, રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ, બિહાર તથા ઉર્દુ ચેનલમાં તમામ જગ્યાઓ પર બિહારથી આવેલા લોકોનો દબદબો હતો. અમારા ગુજરાતીઓ કરતા આ લોકો ઘણાં જ હોંશિયાર તમામ રીતે. તેઓની સાથે પરિચયમાં આવતો તો ઘણીવાર થતું કે આ લોકો આટલા બધાં હોંશિયાર છે તો પણ પ્રદેશ આટલો પછાત કેમ ?

પથીક - મણકો એક

આત્મા પોતે પોતાની મેળે ઊભું કરે છે એ સિવાયનું બીજું અંતર ક્યાંય નથી. આપણી પાસે સમયની ગણનાનાં જે સાધનો છે – સૂયૅ, ચંદ્ર, તારા , તેના વડે સમયની ગણના કરવાનું આપણે ક્યારે ભુલીશું? જ્યારે માણસના દિલમાં પ્રેમનો એક જ સાચો અંકુર ફૂટે છે ત્યારે કાળની બધીજ ગણતરીઓ એના માટે ખોટી નીવડે છે. એવા હ્રદયને માટે એક પળની રાહ જોવી એ હજારો નરક કરતાં પણ મોટું નરક હોય અને હજારો વરસની રાહ જોવી એ એક પળ કરતાં પણ ન્યૂન હોય. પ્રેમની કસોટી જ આ : એ કાલાતીત છે.

- ખલીલ જીબ્રાન 




થોડીવસ્તુઓથી સંતુષ્ટ રહેવું, વૈભવને બદલે સુંદરતા અને ફેશનને બદલે સુઘડતા પસંદ કરવી. સન્માનનીય થવા કરતાં સન્માનપાત્ર થવું. સંપત્તિવાન નહીં, પણ સમ્રુધ્ધ થવું. સખત પરિશ્રમ કરવો, શાંત ચિત્તે વિચાર કરવો, મ્રદુ રીતે વાત કરવી, નિખાલસપણે વતૅવું, તારાઓ, પંખીઓ અને સાધુજનોનાં હ્રદયગાન ખુલ્લા દિલથી સાંભળવાં. બધું આનંદથી ખમી લેવું. હિંમતથી વતૅવું. રાહ જોવી, ઉતાવળ કરવી નહીં, સામાન્યતામાં અણકથી અને અભાનપણે રહેલી આધ્યાત્મિકતાને પ્રગટવા દેવી- આ મારી જીવનભાવના છે.

-  વિલિયમ હેન્રી ચેનિંગ

ભાર ભરેલું ભણતર

આજનું બાળક વધારે બુદ્ધિશાળી છે ?
આપણે એક એવી ભૂલભરેલી માન્યતામાં જીવીએ છીએ કે આજકાલનાં બાળકો અગાઉની પેઢીનાં બાળકો કરતાં વધારે બુદ્ધિશાળી અને ચબરાક છે અને તેમની શીખવાની ક્ષમતા વધી છે. કુમળા બાળમાનસ પર આકરા અભ્યાસક્રમનો બોજ નાખતી વેળાએ આપણા કેળવણીકારો તેમજ નીતિવિષયક ઘડવૈયાઓ ચોક્કસપણે જ આ માન્યતાનો ભોગ બનેલા જણાય છે. કમનસીબે માબાપ અને સમાજ પણ આ માન્યતાથી મુક્ત રહી શક્યા નથી. પરિણામે બાળકોને ચોતરફથી અસહ્ય અપેક્ષાઓનો બોજ સહન કરવાનો આવ્યો છે.
માનવીનું મગજ પેઢી-દર-પેઢી વધારે ને વધારે વિકાસ કરી રહ્યું છે એ ખરું, પણ એના ફેરફારો કંઈ બે કે ત્રણ જ પેઢીના સમયગાળામાં ઊડીને આંખે વળગે તેવા સ્પષ્ટ અને નોંધપાત્ર બનતા નથી. આપણે તો ત્રણથી ચાર દાયકાના ટૂંકા સમયગાળામાં જ શિક્ષણમાં પ્રયોગશીલતાના નામે આકરા ફેરફારો અમલમાં મૂક્યા છે. કુમળા બાળકનું મગજ તે બોજ ઉઠાવી શકે તેમ છે કે નહીં તેનો આપણે કદી વિચાર કર્યો નથી.
આજનું બાળક વધારે બુદ્ધિશાળી બન્યું છે એવું જો આપણે માનતા હોઈએ તો એ આપણો નર્યો ભ્રમ છે. સમય જેમ જેમ બદલાય છે તેમ તેમ તેનો સામનો કરવાની નવી નવી ક્ષમતાઓ માનવ મગજે કેળવવી પડે છે. બાળમાનસને પણ આ હકીકત લાગુ પડે છે. અત્યારનો યુગ માહિતીનો યુગ ગણવામાં આવે છે. આગલી પેઢી કરતાં આજની નવી પેઢીને ઘણી વધારે માહિતીઓ યાદ રાખવાની અને ગોખવાની પળોજણનો સામનો કરવો પડ્યો છે. માણસનું મગજ અમુક હદ સુધી આ માટે તૈયાર થઈ શક્યું છે એ ખરું, છતાં એની બુદ્ધિમત્તા વધી ગઈ છે એવું તારણ કાઢવું વધારે પડતું છે. માણસની ભણવાની સરેરાશ ઉંમર 25 જ વર્ષ સુધીની ગણીએ તો અગાઉ શાળા-મહાશાળાના શિક્ષણનાં વર્ષો પૂરાં કરતાં સુધીમાં આપણે જેટલું ઔપચારિક માહિતીજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરતા તેના કરતાં અનેકગણું વધારે જ્ઞાન એટલા જ ટૂંકા ગાળામાં આજનાં બાળકોને મેળવવાનું આવ્યું છે. પહેલાં ગણિત અને વિજ્ઞાનનો જે અભ્યાસક્રમ કૉલેજના બીજા કે ત્રીજા વર્ષ સુધીમાં સમાવવામાં આવતો તે આજે હવે અગિયારમા કે બારમા ધોરણનાં પાઠ્યપુસ્તકોમાં સમાવી લેવાની આજના કેળવણીકારોને ફરજ પડી છે. આમ કરવામાં સ્પર્ધાનું તત્વ કામ કરી ગયું છે. ગુજરાતનો સરેરાશ વિદ્યાર્થી રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે પણ સ્પર્ધામાં ઊભો રહી શકે તે મુદ્દો ધ્યાનમાં રાખીને રાજ્યસ્તરે 1975ની સાલ પછી સતત ફેરફારો કરાતા રહ્યા છે. આમ કરવામાં બાળકના મગજની ક્ષમતાનો જરાપણ વિચાર કરવામાં આવ્યો નથી તે હકીકત છે. એક આખી ને આખી પેઢીને આંતરરાષ્ટ્રીય અને રાષ્ટ્રીય સ્તરે સમાન સ્તરે સ્પર્ધાત્મક રીતે આગળ લઈ જવાનું જાણે કે એક સામાજિક અને રાજકીય કાવતરું કામ કરી રહ્યું છે. પરિણામે બાળક જે જ્ઞાન મેળવે છે તે કેવળ માહિતીલક્ષી અને પાઠ્યપુસ્તકિયું બનીને રહી ગયું છે. આવું શિક્ષણ આપવાથી ત્રણથી ચાર દાયકાના ટૂંકા ગાળામાં તે વધારે બુદ્ધિશાળી બની ગયું છે એવું માનવું ભારોભાર ભૂલભરેલું છે. આમ માનીને આપણે તેના પર વધારે ને વધારે બોજ નાખતા ગયા છીએ.


માહિતીજ્ઞાન અને બુદ્ધિમત્તા વચ્ચેનો તફાવત
વાસ્તવમાં માહિતીજ્ઞાન અને બુદ્ધિમત્તા એ બંને વચ્ચે તફાવત છે એ આપણે ધ્યાનમાં લેતા નથી. જ્ઞાનાત્મક વિકાસમાં બાળક પ્રથમ માહિતીજ્ઞાન મેળવે છે અને પછીના ચરણમાં બુદ્ધિમત્તા કેળવતું હોય છે. પ્રાપ્ત કરેલી માહિતીને સાર્થક રીતે વ્યવહારમાં ઉપયોગમાં મૂકતા થવું એ બુદ્ધિમત્તા છે. આ કાર્ય એના મગજ પર માહિતીઓનો ખડકલો કરી દેવાથી હાંસલ થતું નથી. એને શાળામાં જે ભણાવવામાં આવે છે તે કેવળ પાઠ્યપુસ્તકિયું અને ઉપલકિયું હોય છે. તેમાં વ્યવહારનો અંશ ભળેલો હોતો નથી. કોરા માહિતીજ્ઞાનને પોતાની મર્યાદાઓ છે; તેમ સમસ્યાઓ પણ હોય છે, એનાથી આપણી બુદ્ધિમત્તા કેળવાતી નથી. નવા શિક્ષણે બાળકોને માહિતીપ્રચૂર જરૂર બનાવ્યાં છે, પણ બુદ્ધિશાળી નહીં.
નવી પેઢીનાં બાળકોના ઉછેરમાં છેલ્લાં થોડાં વર્ષોમાં એક મહત્વનો તફાવત જોવા મળ્યો છે, જેણે એની બુદ્ધિમત્તા પર અવળી અસર પેદા કરી છે – એને પસંદગીની વિશાળ તકો અને શ્રેણી ઉપલબ્ધ બની છે. પહેરવાનાં કપડાં, રમવાનાં રમકડાં, ખાવાપીવાની ચીજો, મનોરંજનના સાધનો, ટીવીની ચેનલો અને હરવા-ફરવાનાં સ્થાનોથી માંડીને ભણવાના વિષયોમાં એને ઘણી પસંદગીઓ મળી રહે છે. કારકિર્દીના ઘડતર બાબતમાં અગાઉની પેઢીઓ પાસે જે પસંદગીઓ હતી તેની સરખામણીમાં આજની પેઢીને વધારે પસંદગીનો અવકાશ મળે છે. બારમા ધોરણ પછી શું કરવું તે નક્કી કરવા માટે આજનો વિદ્યાર્થી વધારે વિકલ્પો ધરાવતો હોય છે. પણ જેમ જેમ એની પાસે પસંદગીના વિકલ્પો વધતા ગયા છે તેમ તેમ એની બુદ્ધિ પણ ગૂંચવાતી ગઈ છે. મનોવિજ્ઞાનનું એક સરળ તથ્ય છે કે સુખ પસંદગીઓના અને વિકલ્પોના વિસ્તારમાં નથી પણ તેને મર્યાદિત બનાવવામાં રહેલું હોય છે. માણસ સમક્ષ જેમ જેમ વધારે ને વધારે પસંદગીઓ મૂકો તેમ તેમ તેનો અસંતોષ વધતો જાય છે, તેની ગૂંચ વધતી જાય છે અને તેની વિવેકશક્તિ વધારે મૂંઝાવાને કારણે નિર્ણય લેવામાં ભૂલ કરવાની સંભાવના ઘણી વધી જતી હોય છે. બરાબર આ જ હાલત આજની ઊછરી રહેલી પેઢીની થયેલી જોવા મળે છે. એની સુખની માત્રા ઘણી ઘટી છે અને સામે પક્ષે અસંતોષ, લોલુપતા, ભૌતિક મહત્વાકાંક્ષાઓ અને લોભ અનેકગણાં વધી ગયાં છે. આનું આડકતરું પરિણામ એ આવ્યું છે કે નવી પેઢી ભારોભાર માનસિક ગૂંચવણની સ્થિતિમાં પોતાનો અભ્યાસ અને વ્યવસાયની કારકિર્દી ઘડી રહી છે. આનો દોષ આપણા માથે છે. આપણે આપણાં સંતાનોને હતાશાની ઊંડી ખાઈમાં ધકેલી રહ્યા છીએ. અતિશય માનસિક તાણમાં જીવવાની આપણે એમને ફરજ પાડી રહ્યા છીએ. પરિણામે યુવાન પેઢીમાં હતાશા, અસંતોષ અને આત્મહત્યાનું પ્રમાણ દિવસે દિવસે વધી રહ્યું છે. દસમા ધોરણની પરીક્ષા કે એનું પરિણામ હજુ તો એકાદ બે મહિના દૂર હોય ત્યાં જ એના ગભરાટથી પોતાનું જીવન ટૂંકાવી નાખનારા વિદ્યાર્થીઓની સંખ્યા આપણા રાજ્યમાં દર વર્ષે વધી રહી છે છતાં આપણી આંખ હજુ કેમ ઊઘડતી નથી એ સમજાતું નથી !

શાળાઓ બાળકોના શિક્ષણમાં અંતરાયરૂપ છે !
બાળક માત્રમાં શીખવાની જન્મજાતવૃત્તિ રહેલી હોય છે. બે વર્ષથી નાની ઉંમરનાં બાળકોને એમના વાતાવરણના સંપર્કથી આપમેળે શીખવા માટે નિરંતર વિકસતી જતી જ્ઞાનેન્દ્રિયો, શીખવા માટે સતત સતર્ક મગજ, આવશ્યક કુતૂહલવૃત્તિ, અવલોકનશક્તિ, પ્રયોગશીલતા, એકાગ્રતા, તન્મયતા, અપાર ધીરજ, અનુકરણશક્તિ, કલ્પનાશીલતા અને સૌથી વધુ તો ભૂલોમાંથી શીખવાની સહજ આવડતની કુદરતી બક્ષિસ મળેલી હોય છે. કમનસીબી એ છે કે શાળામાં મૂક્યા પછી એ પોતાની આ બક્ષિસ ગુમાવી બેસે છે અને ગોખણિયું બની જાય છે. શાળાઓ બાળકોને પરીક્ષાના, માનહાનિ, અણઆવડતના, નિષ્ફળતાના, ગૂંચવાડાના અને ડરપોકપણાના ઓથાર તળે જીવતાં કરી મૂકે છે. આપણે એવી ભ્રમણામાં જીવીએ છીએ કે ગણિત, વિજ્ઞાન અને વાચન-લેખનની કુશળતામાં જ બાળકના ભાવિ જીવનની સફળતા અને સુખનો પાયો છે. વાસ્તવમાં શાળાશિક્ષણ જીવનલક્ષી નહીં, પણ કેવળ વ્યવસાયલક્ષી અને કારકિર્દીલક્ષી જ બનીને રહી ગયું છે. ગોખણપટ્ટી કરીને મેળવેલું માહિતીજ્ઞાન જ્યારે જીવનની વાસ્તવિક કપરી પરિસ્થિતિઓમાં કામે લગાડવાનું આવે છે ત્યારે એ અણીને વખતે દગો દઈ જાય છે, તેથી સમાજમાં હતાશા અને આત્મહત્યાનું પ્રમાણ સતત વધી રહ્યું છે. બાળકની અંદર રહેલી રસવૃત્તિ, કુતૂહલ શક્તિ, શારીરિક અને માનસિક ક્ષમતા, બુદ્ધિમત્તા, સૃજનાત્મકતા અને કલાત્મક અભિરુચિને પોષવાની આપણી શાળાઓમાં કાબેલિયત નથી. આપણે આપણાં બાળકોને વિષયલક્ષી અભ્યાસક્રમો, પાઠ્યપુસ્તકો, દફતર, ગૃહકાર્ય, નિરસ ઈતર પ્રવૃત્તિઓ, અંગ્રેજી ભાષાના પારકા માધ્યમાં ભણવાની લાચારી, ટ્યુશન, પરીક્ષાઓ, સ્પર્ધાત્મક મૂલ્યાંકનો, સતત આગળ રહેવાની હોડ અને આપણી બેસુમાર અપેક્ષાઓનો બોજ વહન કરનારા વેઠિયાઓ બનાવી મૂક્યાં છે. આપણે એવી ભૂલભરેલી ગ્રંથિથી પીડાઈએ છીએ કે બાળકોને સભ્યતા, નાગરિકતા અને સામાજિકતાના પાઠ શીખવવા માટે સ્કૂલો અનિવાર્ય છે. એમને સ્કૂલમાં ન બેસાડીએ તો એ અણઘડ અને ગમાર રહી જશે એવો આપણને ડર સતાવે છે.
વિખ્યાત રશિયન કેળવણીકાર વસીલી સુખોમ્લિન્સકી કહેતા કે આપણી શાળાઓ કેદખાના જેવી છે, એ આપણાં બાળકોને જીવનના સમૃદ્ધ અનુભવથી વંચિત રાખે છે. ચંચળતા, નિર્દોષતા અને આનંદ મેળવવાની સહજ વૃત્તિ એ બાળક માત્રની નૈસર્ગિક શક્તિ હોય છે. શાળાઓ એમની આ સંપત્તિને છીનવી લે છે. વખત જાય તેમ એ જીવનને માણવાની આવડત ગુમાવી બેસે છે અને અતિગંભીર અને ભારેખમ બનતું જાય છે. જીવનને એ બોજ માનતું થઈ જાય છે. કામ એના માટે વેઠ બની જાય છે. એની અંદરનું બાળક કાયમ માટે મરી જાય છે. ભણતર પૂરું કરીને બહાર નીકળે ત્યાં સુધીમાં તે સ્વાર્થી, ખટપટિયું, સંકુચિત, આપમતલબી અને વેઠિયું બની જાય છે, એ જ આજના શિક્ષણની આગવી દેન છે. જે ભણતરથી માણસ માણસ મટી જાય એને આપણે સામાજિકતાના પાઠ શી રીતે કહી શકીએ ?

ભણતર અને કેળવણી જુદાં છે
આપણે એ ન ભૂલીએ કે બાળકને ભણાવવામાં અને કેળવવામાં તફાવત છે. શાળાઓ બાળકને ભણાવવામાં અમુક હદ સુધીની જ ભૂમિકા ભજવી શકે, પણ આધુનિક શિક્ષણ પદ્ધતિની પોતાની ઘણી મર્યાદાઓ છે. એ જોતાં આપણે આપણાં બાળકોને ભણાવવામાં શાળાઓ પર વધારે પડતો મદાર ન રાખીએ. જીવનનું સાચું શિક્ષણ અને વ્યવહારલક્ષી કેળવણી તો વર્ગખંડની બહાર જ થઈ શકે. આપણે જો એમ માનતા હોઈએ કે ડિગ્રી મળી જાય એટલે આપણું ભણતર પૂરું થયું ગણાય, તો એ આપણી સૌથી મોટી ભૂલ છે. ખરું ભણતર અને સાચી કેળવણી તો વાસ્તવમાં શાળા-મહાશાળામાંથી બહાર નીકળ્યા પછી જ શરૂ થતું હોય છે. સૌથી ઉત્તમ શિક્ષક જીવન છે અને સૌથી શ્રેષ્ઠ શાળા પણ એ જ છે. ભાર વગર ભણવાની અને વ્યવહારુ ડહાપણ શિખવાડવાની સંભવિતતા જેટલી, એનામાં સમાયેલી છે એટલી શાળા-મહાશાળાઓમાં ક્યાંથી હોય ?! સાથે આપણે એ પણ ન ભૂલીએ કે બાળકના સૌથી ઉત્તમ શિક્ષક તો એના માબાપ જ નીવડી શકે છે !

An Interview With God!!!!

I dreamed I had an INTERVIEW WITH GOD.

“So, you would like to interview me?” GOD asked.

“If you have time,” I said.

GOD smile. “My time is eternity… what questions do you have in mind for me?”

“What surprises you the most about humankind?”

GOD answered…

“That they get bored with childhood, that they rush to grow up, and then long to be children again.”

“That they lose their health to make money… and then lose their money to restore their health.”

“That by thinking anxiously about the future, they forget the present, such that they live in neither the present nor the future.”

“That they live as if they would never die, and die as though they had never lived.”

GOD’s hand took mine… and we were silent for a while.

And then I asked, “As a parent, what are some of life’s lessons you want your children to learn?”

GOD replied, “To learn they cannot make anyone love them. All they can do is let themselves be loved.”

“To learn that it is not good to compare themselves to others.”

“To learn to forgive by practicing forgiveness.”

“To learn that it only takes a few seconds to open profound wounds in those they love, and it can take many years to heal them.”

“To learn that a rich person is not one who has the most, but is one who needs the least.”

“To learn that there are people who love them dearly, but simply do not yet know how to express or show their feelings.”

“To learn that two people can look at the same thing, and see it differently.”

“To learn that it is not enough that they forgive one another, but they must also forgive themselves.”

“Thank you for your time,” I said humbly.

“Is there anything else you would like your children to know?”

GOD smiled, and said… “Just know that I am here.” “Always.”

One Short Story but Insipirational Story..

The history of the baby frog.......






Once upon a time there was a bunch of baby frogs....

… participating in a
competition.
The target was to get to the top of a high tower.

A crowd of people had gathered to observe the race and encourage the participants.....

The start shot rang out.......



Quite honestly:
None of the onlookers believed that the baby frogs could actually accomplish getting to the top of the tower.
Words like:
"Åh, it’s too difficult!!!
They’ll never reach the top."
or:
"Not a chance... the tower is too high!"


One by one some of the baby frogs fell off…
...Except those who firstly climbed higher and higher..

The crowd kept on yelling:
"It’s too difficult. Nobody is going to make it!"

More baby frogs became tired and gave up...
...But one kept going higher and higher.....
He was not about giving up!

At the end everybody had given up, except the one determined to reach the top!
All the other participants naturally wanted to know how he had managed to do what none of them others had been able to do!


One competitor asked the winner, what was his secret?



The truth was.......
The winner was deaf!!!!



The lesson to be learned:

Don’t ever listen to people who are negative and pessimistic...
…they will deprive you of your loveliest dreams and wishes you carry in your hear!
Always be aware of the power of words, as everything you hear and read will interfere with your actions!

Therefore:
Always stay…




POSITIVE!



And most of all:
Turn a deaf ear when people tell you, that you cannot achieve your dreams!




Always believe:
You can make it!

ભગવાનનો પત્ર ! – ડૉ. આઈ. કે. વીજળીવાળા

તારીખ : આજની જ. 

પ્રતિ,
તમોને જ

વિષય : જિંદગી અને તમે !

ભાઈશ્રી/બહેનશ્રી,

હું ભગવાન – આજે તમને બે શબ્દો લખવા માંગું છું. ધ્યાનથી વાંચજો. આજે તમારી જિંદગીના બધા જ પ્રશ્નોનું નિરાકરણ કરી શકાય તેવો રસ્તો તમને બતાવવાનો છું. એટલું યાદ રાખજો મારે તમારી મદદથી કોઈ પણ જગ્યાએ જરૂર
પડવાની નથી. હું તમારી પાસે સીધો આવવાનો પણ નથી. તમારે ફક્ત નીચેના
મુદ્દાઓ યાદ રાખવાના છે અને એ મુજબ પાલન કરવાનો પ્રયત્ન કરવાનો છે :

[1] જિંદગી તરફથી એવી કોઈ સમસ્યા ઊભી થાય કે જે તમારાથી હલ ન થઈ શકે તો એને મારા નામની પ્રાર્થનાના પોસ્ટબૉક્સમાં મૂકી દેવી. એના ઉપર – ભગવાનને માટે – એવું અવશ્ય લખવું. એક વખત આ બૉક્સમાં સમસ્યા મૂક્યા પછી વારંવાર
એને બહાર કાઢીને તપાસ્યા ન કરવું. એનું નિરાકરણ ચોક્કસ થશે, પણ હા ! મારા
સમયે, તમારા સમયે નહીં !

[2] તમે ધંધાની કોઈ આફતમાં ઘેરાઈ જાવ તો મૂંઝવણ ન અનુભવશો. ફકત એવા માણસોને યાદ કરજો કે જેની પાસે ધંધો જ નથી.

[3] ટ્રાફિકમાં ક્યારેય પણ ફસાવ તો અધીરા ન થશો, એવા લોકોને યાદ કરજો કે જેને માટે કાર ચલાવવી એ એક પરીકથાની વસ્તુ જેવું હોય.

[4] તમારા શેઠ કે સાહેબ તમને ક્યારેક ખિજાય તો એવા માણસોનો વિચાર કરજો કે જેમના નસીબમાં કામ કે નોકરીમાં કામ કે નોકરી લખાયા જ ન હોય. જે સાવ બેકાર હોય.

[5] તમારો એકાદ રવિવાર કે રજા ખરાબ જાય તો દુ:ખી થવાને બદલે એવા લોકોનું સ્મરણ કરી લેજો કે જેને કુટુંબનું પેટ ભરવા માટે રોજેરોજ કપરી મજૂરી કરવી પડતી હોય. જેનો એક પણ રવિવાર રજાનો દિવસ જ ન હોય.

[6] ક્યારેક વાહન વગર ચાલવાનું થાય તો અફસોસના બદલે બંને પગે જેને પૅરાલિસિસ કે લકવો થયો હોય તેવી વ્યક્તિને યાદ કરજો. એમને એકાદ ડગલું પણ ચાલવા મળે તો એ લોકો કેટલો આનંદ પામે એનો વિચાર કરજો.

[7] તમારી જિંદગીએ તમને શું આપ્યું છે એવો વિચાર કદીકેય આવે તો એવા લોકોને યાદ કરજો જે તમારા જેટલી ઉંમરે પહોંચ્યા જ ન હોય. એ પહેલાં જ જેને મૃત્યુ આંબી ગયું હોય.

[8] કોઈ તમારી સાથે ખૂબ જ ખરાબ વર્તન કરે, તમારું અપમાન કરે, તમને નુકશાન પહોંચાડે તોપણ ખુશ એ વાતથી થજો કે તમે એ વ્યક્તિ નથી !

[9] કોઈ દિવસ અરીસામાં એકાદ સફેદ વાળ જોઈ જાવ તો કૅન્સરથી પીડાતાં નાનાં બાળકો કે નાની ઉંમરની વ્યક્તિઓને યાદ કરજો કે જે પોતાને વાળ હોય તેવી આશા રાખતાં હોય.

અને છેલ્લે….

હું તમારા પ્રશ્નોનું નિરાકરણ કરીશ જ, વિશ્વાસ રાખજો પણ ત્યાં સુધીમાં જો તમને આ બાબતો ગમી હોય તો તમારા મિત્રોને સગાંવહાલાંને મોકલજો અને એમનો દિવસ પણ સુધારજો અને એ લોકો પણ નિશ્ચિંત થઈ જાય તેવું કરજો.

એ જ લિ,
ભગવાનની આશિષ.

ગુજરાતીને લલકારતા નહી,,,,, નૈ તો…???

હુ ભુરીયો દ્વારકાવાળો.

એક વાર મારે મુંબઈ જાવાનું થ્યુ.હુ પેલા તો દ્વારકાથી રાજકોટ મારા મિત્રને ત્યાં ઉતર્યો અને બે દિવસ રાજકોટ મિત્રને ત્યાં રોકાયા બાદ રાજકોટથી પુના જાતી રેલગાડીમાં બેઠો.

મારી બાજુમાં એક ૨૭ વરહના ભાઈ બેઠા.ટ્રેન તો ચાલતી થઈ.હવે તમને બધાયને ખબર છે કે હુ તો દોઢડાહ્યો.કોકને અટક ચારો કર્યા વગર છુટકો નહિ.

મે બાજુવાળા ભાઈને ટાઈમ પુછ્યો.ઈ ભાઈએ કિધુ “અભી તો ૪ બજે હૈ,આપ કો કહા જાના હૈ ?”….હું વિચાર કરુ કે લાગે છે આ ભૈ ગુજરાતી અને હિન્દી કા બોલે ?…

મે કિધુ “મુઝે,મુંબઈ મુકામે જાના હૈ”..

ઈ ભાઈ એ કિધુ “અચ્છા ,અચ્છા….”

મે કિધુ “ઓર તમારે કહા જાના હૈ..?”

..ઈ ભાઈએ કિધુ “અંકલેશ્વર જાના હૈ..?”

..મે કિધુ “પણ યે તો સુપર ફાસ્ટ ગાડી હૈ,ક્યાંક જ ઉભી રેતી હૈ.મોટા મોટા ટેશને ઉભી રેતી હૈ,અંકલેશ્વર બહોત નાના શહેર હૈ,વહા નહી ઉભી રેતી”..

ઈ ભાઇ મારુ હિન્દી હાભળિને દાંત કાઢતો કાઢતો ક્યે સે “તુ ગુજરાતી છો ?”…..

મે કિધુ “માથેથી પગના તળિયા હુધી પાક્કો ગુજરાતી”….

ઈ ભાઈએ કિધુ “હુય ગુજરાતી છુ”..

મે કિધુ “એલા કોડા, તો અત્યાર હુધી હુ મગજનું દહી કરતો’તો”…

પછી અમારા બેયનું જાયમુ હો.ઠેટ ઈ ભાઈનું ટેશન નજીક આવ્યુ યા હુધી.અને પસી ખબર પડી કે મારો હારો કાઠિયાવાડી નિકળો…

ઈ ભાઈએ કિધુ કે “એલા ભુરા, અંકલેશ્વર તો ગાડી નહી ઉભી રહે ,તો હવે હુ કરવુ ?”…

મે કિધુ થોડીક “ધાયણા રાખ…. જો, અંકલેશ્વર ટેશન આવે એટલે ગાડી ધિમી પડે,તારી ઠેકડો મારીન ઉતરવાની તૈયારી હોય તો બોલ?”..

ઇ ભાઈએ કિધુ ” ઠેકડો મારવામાં આપડૉ પેલો નંબર હો “….

અંકલેશ્વર ટેશન આયવુ એટલે મે કિધુ ” માર ઠેકડો…”….ઓલા ભાઈએ જે ઠેકડો માયરોને કે ઈ દોડતો દોડતો આગલા ડબ્બા હુધી પોચી ગ્યો,,ઓલા આગલા ડબ્બાના દરવાજા પાહે ઉભેલા ભાઈને એમ કે એને ઉપર ચડવુ હૈશે,,,તો ઇમણે ભાઈનું બાવણુ
પકડીન ઉપર ખેચી લિધો..સિધો સુરત ભેગો કરી દિધો…અને ઈ ભાઇ સુરત ઉતરી ગ્યા…

સુરતથી વલસાડ હુધી તો હું કંટાળી ગ્યો.કેમ કે..મારી બાજુમાં બે છોકરીયુ આવીને બેઠી…હવે એની હામે દોઢડાહ્યુ થવા જાય તો..સેંડલ ખાવાની તૈયારી રાખવી પડે…

હવે વલસાડથી એક ભાઈ મારી બાજુમાં બેઠા હો…ઈ ભાઈનુ રુપ જોઈન તો લાગતુ’તુ કે આ ભાઇ તાજો તાજો રંડાણો હોય .પહેલવાન જેવો બાંધો,વાહે બે છોકરા લટકાયવા હોય એવો થેલો,પાટલુંગમાં કોકે બ્લેડ મારી દિધેલી,માથુ તો જાણે દેશી કુકડાની
કલગી જેવુ…અને વાહે એની જરસી માં લખ્યુ’તુ “Aal Izz well”..મે મનમાં કિધુ
“ઓલ ઇઝ ક્યાથી વેલ ?…”

થોડીક વાર તો બેય મુંગા બેઠા રહ્યા…ઓલા અંકલેશ્વરવાળા ભાઈ હારેનો મારો અનુભવ હતો એટલે પેલા મે પૂછી લિધુ.. “તમે ગુજરાતી છો ?”..

એણે જવાબ આપ્યો ” કાઈ જાલા ?”[મરાઠીમાં] (કાઈ જાલા એટલે શુ થયુ ?)

મે કિધુ “કાઈ નથી જાયલુ ?…”

મે પસી હિન્દીમાં કિધુ ” આપ ગુજરાતી હૈ ?”…

એણે કિધુ ” નહી ,નહી..મરાઠી”….

મે કિધુ “તૈ ઠિક લ્યો…! “

થોડીકવાર થૈ એટલે મારા મિત્ર ને ત્યાંથી મેથીના થેપલા અને સુકી ભાજી [બટેકાનું શાક] લિધુતુ ઇ કાઈઢુ..હવે આપણા ગુજરાતીનો સ્વભાવ છે કે જમવાનું શરુ કરતા પહેલા આજુ-બાજુ વાળાને આમંત્રણ આપી અને પછી જ જુહટવાનું શરુ
કરીયે…

મે ઓલા મરાઠી ભાઇને કિધુ…”હાલો ખાના ખાવા”

મરાઠી ભાઈ [દાંત કાઢતો ,કાઢતો]..” તુમ ગુજરાતી લોગો કો આલુ બહુત પસંદ હૈ ક્યાં ?….યે દેખ મેરી મસલ્સ..?..યે દેખ સીક્સ પૅક એબ્સ ..?તુ ગુજરાત લોગ આલુ ઓર ખિચડી હી ખાઓ…અંડા ઓર ચિકન ખાને સે બનતે હૈ સીક્સ પૅક એબ્સ..ખિચડી
ખાને સે નહી ..!”

હુ મનમાં વિચાર કરુ કે આણે એક કાઠિયાવાડી અને ગુજરાતીને લલકાર્યો સે.આને કાઈક મેથી પાક ચખાડવો પડસે…પેલા હું મિત્રને ઘરેથી જી મેથીના થેપલા અને સુકી ભાજી લ્યાયવો તો …ઈ પેટ ભરીને જુહટી લિધી..પસી ઓલા મરાઠીનો વારો
હતો..જુહટવાનો….!

જી રેલ્વેમાં મુસાફરી કરતા હૈસે એને ખબર હૈસે કે રેલગાડીમાં એક આપાતકાલિન ચેન હોય સે.. ઈ ખેચવાથી ગાડી ઊભી રહી જાય.હવે જો ઈ ચેન કોઈ આપાતકાળ વગર ખેચવામાં આવે તો ..ઈ ચેન ખેચવા વાળાને રેલ્વે પોલિસવાળા જેલ
ભેગો કરી દયે…

.હવે ગુજરાતીના સીક્સ પૅક એબ્સ બતાવાનો વારો હતો..

હુ ઊભો થ્યો અને ચેન ખેચવાનો પ્રયત્ન કરવા લાગ્યો…હુ અમથો-અમથો બળ લગાવીને ચેન ખેચવાનો ઢોગ કરતો હતો.

ત્યાં ઓલો મરાઠી પેહેલવાન ભાઈ ઊભો થ્યો…અને મારા હાથ માંથી ચેન છોડાવીને કિધુ “તુમ ગુજરાતી લોગ મે ઈતની ભી તાકત નહી હૈ ક્યાં..?..હા હા હા..અને જે જોરથી ચેન ખેયચો.. ટ્રેન ત્યાં જ ઊભી રહી ગઈ..અને ટ્રેનમાં રેલ્વે
પોલિસવાળા આવી ગ્યા…

પોલિસવાળાએ કિધુ “ચેન કિસને ખીચી ..?”

ડબ્બા બધાય બેઠા’તા..ઈ બધાયે ઓલા મરાઠી હામુ આગળી ચિંધી..

પોલિસવાળાએ ઓલા મરાઠીને પકડી લિધો….પસી મે ઓલા મરાઠીને કિધુ “આ જોઈ લે ગુજરાતીના સીક્સ પૅક એબ્સ….,એકલી મુર્ગી અને ઈડાં નો ખવાય..!..દાળ-ભાત,ખિચડી પણ ક્યાંરેક ખવાય…હો

હમ એક ઐસે દેશમે રહતે હૈ

હમારે રંગ ઢંગ અત્યંત નિરાલે હે

હમ એક ઐસે દેશમે   રહતે   હૈ 

જહા હમારે ઘર પર એમ્બ્યુલંશ ઓંર પુલીસ કી તુલના મેં પીઝા જ્લ્દ  પહુંચતા  હૈ 

જહા આપકો કર લોન ૫% પર મિલતા હૈ  શિક્ષા ઋણ ૧૨% પર મિલતા હૈ 

જહા ચાવલ ૪૦ રૂ . પ્રતિ કિલો હૈ શિમ કાર્ડ મુફ્ત હૈ 

જહા જૂતે એ.સી. વાલી દુકાન મેં મિલતા હૈ ઓંર સબ્જી ફૂટપાથ પર બિકતી હૈ 

જહા લેમન જ્યુસ એસેસ વાલા મિલતા હૈ ઓંર બર્તન ક્લીનર લેમન   કા  મિલતા હૈ 

દુ:ખમાં દોડી આવે તે મિત્ર અપનાવ્યું યોગીએ સૂત્ર

યોગી હરણના વર્તનથી મૈત્રી સમજી ગઇ કે યોગી હૃદયથી ખરાબ નથી, પણ તેનામાં શિષ્ટાચારની કમી છે.

મહી સાગરને કિનારે નંદનવન આવેલું હતું. એમાં આંબા, બદામ, ચીકુ, રાયણ, જાંબુ જેવા ફળઝાડોનો પાર નહોતો. વિપુલ પ્રમાણમાં ખોરાક મળવાથી અહીં જાતજાતનાં પશુઓ અને પંખીઓ રહેતા હતા.એ સૌમાં યોગી હરણ સૌથી જુદો તરી આવતો હતો. તે આંબાના ઘટાદાર ઝાડની નીચે ઉદાસ બનીને પડ્યો રહેતો હતો. ના કોઇની સાથે તે બોલે કે ના કોઇની સાથે ચાલે. એના આવા વર્તનથી જંગલના પશુપંખીઓએ એની સાથે કોઇ પણ જાતનો વ્યવહાર નહીં કરવાનું નક્કી કર્યું હતું.

સલાહ

 

હાર્ટ સર્જરી રૂમની બહાર લખેલું સુંદર અને સત્ય વાક્ય:
“અગર દિલ ખોલી દીધું હોત પોતાના દોસ્તો સાથે,
તો આજે ખોલવું ના પડત ઔઝારો સાથે”
નોંધ: દોસ્તો દુખ વહેચવાથી ઘટે છે અને સુખ વહેચવાથી વધે છે.

ઝફરનો ખજાનો – રશ્મિકાન્ત દેસાઈ

ગુજરાતના એક મોટા શહેરમાં કેંદ્ર સરકારની કર્મચારી વસાહતમાં રમેશભાઈ રહેતા હતા. તેમના પડોશી રહીમભાઈ સાથે તેમને ઘણો સારો સંબંધ થઈ ગયો હતો. રમેશભાઈને પિંકી નામની એક પુત્રી અને ચિરાગ નામે એક પુત્ર હતા. પિંકી આશરે પંદર વર્ષની હતી જ્યારે ચિરાગ ત્રણેક વર્ષનો હતો. રહીમભાઈને એક જ પુત્રી સલમા લગભગ ચૌદ વર્ષની હતી. પિંકી અને સલમા ગાઢ મિત્રો બની ગયા હતા.

રજાના એક દિવસની સાંજે બંને કુટુંબો તેમના આંગણામાં ખુરશીઓ નાંખી વાતો કરતા બેઠા હતા. થોડું થોડું અંધારૂં થવા આવ્યુ હતું. ચિરાગને બાથરૂમ જવાનું થયું. પણ એકલા ઘરમાં જવાની તેની હિંમત ચાલતી નહોતી. તેણે પિંકીને સાથે જવા કહ્યું. પણ રમેશભાઈએ ના પાડી. પૂછ્યું, ‘કેમ ચિરાગ તને શાની બીક લાગે છે?’. ચિરાગ કહે ‘ભૂતની’. રમેશભાઈ કહે, ‘જો, ભૂતબૂત કશું હોતું નથી. તું તારે ભગવાનનું નામ લઈ જઈ આવ.’ ચિરાગ તો ગયો.

“O.K. We’ll go.”

“O.K. We’ll go.”

આ શબ્દો સાથે જગતના ઈતિહાસમાં સૌથી મોટા લડાઈના હુમલાની શરૂઆત થઈ ગઈ. આ વાક્ય ૬-જૂન ૧૯૪૪ની વહેલી સવારે અમેરિકી જનરલ ડ્વાઈટ આઈઝનહોવર બોલ્યા હતા. બીજા વિશ્વ યુદ્ધ વખતે, ઈતિહાસમાં પ્રસિદ્ધ, મિત્ર દેશોના લશ્કરી દળો દ્વારા નાઝી જર્મનીએ કબજે કરેલ ફ્રાન્સમાં આવેલ નોર્મંડી પરના,અપ્રતીમ હુમલાની આ વાત છે.
આ દિવસ ‘ડી –ડે’ તરીકે બહુ જ જાણીતો છે; અને આવા કોઈ પણ શકવર્તી કાર્યના આરમ્ભ માટે હજુય વપરાય છે. આ દિવસે, અમેરિકા, કેનેડા અને બ્રિટીશ દળો જર્મનીના દુઃસહ્ય તોપમારા સામે ફ્રાન્સના દરિયાકિનારા પર વાવાઝોડાની જેમ ધસી ગયા હતા. આ પ્રારમ્ભિક દળોએ જર્મનીના પશ્ચિમ મોરચાનો વિનાશ કરવા માટે અત્યંત જરૂરી એવા દરિયા કિનારા પરનું આક્રમણ મથક (લોન્ચિંગ પોઈન્ટ) ઊભું કર્યું હતું.
ઉપર જણાવેલ હુકમ ઉચ્ચારવાની સાથે જ જનરલ આઈઝનહોવરે ૨૩,૦૦૦ એર બોર્ન લશ્કરી જવાનોને જર્મનીએ કબજે કરેલ પ્રદેશ પર ધસારો કરવા ઉતારી દીધા હતા. ખાસ બનાવેલ ગ્લાઈડરો અને પેરેશ્યુટ વડે આ બધા કાળી ડિબાંગ રાતે દુશ્મનના પ્રદેશ પર ત્રાટક્યા હતા. તેમણે પૂલો, રસ્તાઓ પરના વ્યુહાત્મક મથકો કબજે કરી લીધા અને જર્મન દળોમાં અંધાધુંધી ફેલાવી દીધી. આ વ્યૂહરચનાના કારણે, ઈન્ગ્લીશ ચેનલના ફ્રાન્સ તરફના, નોર્મંડીના રેતાળ કિનારા (બીચ) પર મિત્ર દળોના મુખ્ય હુમલાને બહુ જરૂરી ટેકો મળ્યો હતો.
અને આ મુખ્ય હુમલો કેવો હતો?

એક ગજબનું આદર્શ વ્યક્તિત્વ – નારાયણ મૂર્તિ

પત્ની પાસેથી રૂ. ૧૦ હજાર ઉછીના લઈને બીજા છ ભાગીદારો સાથે મળીને ૧૯૮૧માં‘ઈન્ફોસીસ’ કંપનીની સ્થાપના કરનાર નાગવરા રામરાવ નારાયણ મૂર્તિ માત્ર બિઝનેસમેન કે ઉદ્યોગપતિ જ નહીં, સ્કૂલ – કોલેજના આમ વિદ્યાર્થી માટે પણ એક ગજબનું આદર્શ વ્યક્તિત્વ છે. કેમ ? વાંચો.

નારાયણ મૂર્તિ

ગુજરાતનો ઈતીહાસ (14): મહમુદ ગઝનીની સોમનાથ પર ચઢાઈ
આલેખક: હરીશભાઈ દવે
. . . . . . . . . . . .
અગીયારમી સદીનો પુર્વાર્ધ.
પ્રભાસપાટણ સોમનાથની સમૃદ્ધીની વાતો જગતભરમાં ફેલાઈ હતી.
પ્રભાસ તે સમયે ભારતવર્ષના પશ્ચીમ કીનારાનું અગત્યનું બંદર હતું. અહીંથી આફ્રીકા અને ચીન સાથે દરીયાઈ વ્યાપાર ચાલતો.

એક વાત

[1] વિકટ પરિસ્થિતિમાંથી બેઠા થવું



બ્રિટનના ભૂતપૂર્વ વડાપ્રધાન વિન્સ્ટન ચર્ચિલે એક વાર કહ્યું હતું : ‘દુ:ખ-તકલીફો-કલેશ જીવનમાં અનિવાર્યપણે આવે જ છે. એને તમારા પર કેટલું હાવિ થવા દેવું એ તમારા હાથમાં છે. એમણે આગળ વાત કરતાં એમ પણ કહ્યું કે તમને શારીરિક ઈજા થાય, તમારી પાસે ખાવાનું ન હોય કે તમારું ઘર આગમાં સળગી ગયું હોય તો તમે ખરેખર મુશ્કેલીમાં છો. એ સિવાયની તમામ તકલીફો માત્ર અગવડતાથી વિશેષ કશું જ નથી.’ ચર્ચિલની આ વાત માણસના જીવનમાં આવતી કટોકટીભરી કે વિપરીત સંજોગોવાળી પરિસ્થિતિ – ક્રાઈસિસ – ના સંદર્ભમાં સમજવા જેવી છે.



ક્રાઈસિસ ગમે ત્યારે આવી શકે છે. એક તબક્કે આખું જીવન સડસડાટ, કોઈ અડચણ વિના ચાલતું હોય અને બીજી જ મિનિટે કોઈ એવી માઠી ઘટના બને કે સુરક્ષિત જિંદગીનો ગઢ તૂટવા લાગે. જીવનને ફિલસૂફીના દષ્તિકોણથી જોતા લોકો તો કહેતા જ આવ્યા છે કે માનવજીવનમાં અંગત સ્તરે કે બાહ્ય સ્તરે કશું જ સ્થાયી નથી. તેમ છતાં કેટલીક ક્રાઈસિસ વાસ્તવિક હોય છે, કેટલીક માનવમનની પ્રતિક્રિયાઓને લીધે ઊભી થતી હોય છે. નાની કે મોટી જાતસર્જિત, માનવસર્જિત કે કુદરતી આપત્તિ વખતે માણસ એનો સામનો કેવી રીતે કરે છે એના પર બધો આધાર રહે છે. ઘણા લોકો એમના સ્વભાવને કારણે નાનામાં નાની અગવડને જીવનમરણના પ્રશ્ન જેવડી મોટી કરીને જુએ છે અને બેહાલ થઈ ગયા જેવી અકળામણ અનુભવે છે. જ્યારે કેટલાક લોકો ખૂબ વિકટ પરિસ્થિતિમાં પણ ધીરજ ગુમાવતા નથી અને એને સાચા અર્થમાં – યોગ્ય પરિમાણમાં સમજવાનો પ્રયત્ન કરે છે. નબળા માનસવાળા લોકો જલદી ભાંગી પડે છે, આંતરિક વિત્તવાળા લોકો રાખમાંથી બેઠા થાય છે.

એક સ્ત્રીના જીવનમાં બનેલી ઘટના જોઈએ. સગવડતા ખાતર એનું નામ કમળા રાખીએ. કમળાના પતિએ ખૂબ મહેનત કરીને એક ફેક્ટરી નાખી હતી. એનો ધંધો જામવા લાગ્યો હતો. લાંબા સંઘર્ષ પછી એમનું જીવન સ્થિર થવા લાગ્યું હતું. એ જ વખતે ખબર પડી કે પતિને કૅન્સર છે. કમળા ઉપર આભ તૂટી પડ્યું. પતિની જીવલેણ બીમારી, એણે માંડ જમાવેલા ધંધાની અને કુટુંબની જવાબદારીથી કમળા ઘેરાઈ ગઈ. આ બધી વિપત્તિઓ ઓછી હોય એમ કમળાની કારને અકસ્માત થયો. નસીબજોગે એને ઈજા થઈ નહીં. આવી ચારેકોરના પડકારોની સામે કમળાનું અત્યાર સુધી સુષુપ્ત રહેલું વિત્ત પૂરી તાકાત સાથે પ્રગટ્યું. એણે કોઈ પણ બાબતમાંથી આશા ગુમાવી નહીં, જાતને પણ તૂટવા દીધી નહીં. જરૂરી આયોજનો કર્યાં, કુટુંબીજનો અને મિત્રોની મદદ મેળવી અને થોડાં વર્ષો પછી એનું જીવન ફરીથી સમથળ થઈ ગયું. એ સ્ત્રી કહે છે : ‘મેં માનસિક સ્વસ્થતા ગુમાવી નહીં, શિસ્તબદ્ધ આયોજન કર્યું અને મારી અંદર આશાવાદને ટકાવી રાખ્યો. મારા ઉપર દુ:ખના ડુંગર એકસામટા તૂટી પડ્યા ત્યારે જ મને ખબર પડી કે હું અંદરથી કેટલી બધી મજબૂત છું. મારો પતિ જે સ્વસ્થતાથી કૅન્સરનો સામનો કરી રહ્યો હતો એ જોઈને મને પ્રેરણા મળી હતી.’



ક્રાઈસિસ વખતે કમળા જેવી તાકાત બધાએ બતાવવી જોઈએ. એ માટે સૌથી વિશેષ જરૂરી હોય છે સકારાત્મક અભિગમની. નકારાત્મક અને હતાશા જન્માવે એવા વિચારો માણસ સામેના બધા જ વિકલ્પોને બંધ કરી નાખે છે. કેવિન એલ. પોલ્ક નામના માનસશાસ્ત્રી કહે છે : ‘સકારાત્મક વિચારો નવા દરવાજા ખોલી આપે છે. જો તમે સ્વસ્થ ચિત્તે વિચાર કરી શકો તો ગમે તેવી વિકટ પરિસ્થિતિનો સામનો કરી શકો છો.’ બીજી આવશ્યકતા છે તમારી સામે ઊભી થયેલી સમસ્યાને પૂરેપૂરી સમજો. જે બન્યું છે તે વાસ્તવમાં કેટલું ગંભીર છે અને તેના કારણે ખરેખર કેવા પ્રકારનો ભય ઊભો થયો છે તે સમજી લેવું જોઈએ. કાલ્પનિક અને અતિશયોક્તિભર્યો ભય માણસની વિચારશક્તિને ધૂંધળી બનાવી દે છે. ઊભી થયેલી વિકટ પરિસ્થિતિથી તમને થઈ રહેલા દુ:ખને બરાબર સમજો અને એને છુપાવો નહીં. બદલાયેલી પરિસ્થિતિમાં પણ શક્ય તેટલી હદ સુધી જીવનના નિત્યક્રમને જાળવી રાખવો જોઈએ. તમારો ટ્રેક સાચવી રાખવો જરૂરી છે. દુ:ખમાંથી પસાર થવાથી જ એમાંથી છુટકારો મળે છે. જાતને એક વાતની સતત યાદ અપાવતા રહેવું જોઈએ કે ક્રાઈસિસ માત્ર તમારા એકલાના જીવનમાં જ આવી નથી. બીજા અસંખ્ય લોકોના જીવનમાં પણ તમારાથી ખરાબ સમસ્યાઓ આવી છે. જરૂર પડે તો સમજદાર મિત્રો પરિવારજનોની મદદ લેતાં પણ ખચકાવું જોઈએ નહીં.



જરૂર છે યોગ્ય સમયે, યોગ્ય વિચાર કરીને લીધેલા નિર્ણયની. એક જાપાની કહેવત છે કે સક્રિય થયા વિના માત્ર વિચારો જ કરતા રહેવું એ દિવાસ્વપ્નો જેવું છે, પણ પૂરતો વિચાર કર્યા વિના લીધેલાં પગલાં દુ:સ્વપ્નો બની જાય છે.



[2] વાર્તાઓ કહેવી અને સાંભળવી



બાળકોને વાર્તા સાંભળવી બહુ ગમે છે. એમને વાર્તામાં મજા આવે છે માત્ર એ જ કારણસર નહીં, પણ એમના વ્યક્તિત્વના વિકાસ માટે પણ વાર્તાઓ ઘણી લાભદાયક નીવડે છે, આજના જમાનામાં તો ખાસ. અત્યારે ટેલિવિઝન, કોમિક બુક્સ, વીડિયો ગેમ્સ, સિનેમા જેવાં બાળકોના આકર્ષણનું કેન્દ્ર બને એવાં અનેક માધ્યમો સહેલાઈથી ઉપલબ્ધ છે. એના થોડાઘણા લાભ હશે, પણ મોટા ભાગે જે રીતે એ માધ્યમોનો બેદરકારીથી ઉપયોગ કરવામાં આવે છે એનાથી ગેરલાભ થવાની શક્યતાઓ ઘણી વધી ગઈ છે.



બાળમાનસના અભ્યાસીઓ કહે છે તેમ બાળકોની કલ્પનાશક્તિ વધે છે તેવી પ્રવૃત્તિઓની એમને ખાસ જરૂર રહે છે. બાળવાર્તાઓ એ જરૂરિયાતને સંતોષે છે. રસપ્રદ-બોધપ્રદ વાર્તાઓમાંથી બાળકોમાં અજાણતાં જ – સહજ રીતે – સંસ્કારનું ઘડતર થાય છે. આજના અતિવ્યસ્ત જમાનામાં માબાપ એમનાં સંતાનોને દરરોજ એક વાર્તા કહેવાનો નિયમ રાખે તો બાળકો અને માતાપિતા વચ્ચે ખુલ્લા દિલે વાતો કરવાનું વાતાવરણ રચાય છે. કાલ્પનિક કથાઓ ઉપરાંત વડીલો એમના જીવનમાં બનેલી જાતજાતની સાચી ઘટનાઓ વિશે પણ વાર્તારસ જાળવીને બાળકોને કહે તો બાળકમાં એક પ્રકારે પોતાના કુટુંબ સાથે જોડાવાની તક મળે છે. એક બાળક ઝાડ ઉપર ચડતાં પડી ગયું, એને વાગ્યું તો હતું પણ માબાપે એના ઉપર કરેલા ગુસ્સાને લીધે એની ચામડી જેટલી છોલાઈ હતી એથી વધારે એનું મન છોલાયું હતું ! એવી જ એક બીજી ઘટનામાં બાળક તોફાન કરતાં કરતાં પડી ગયું ત્યારે એની દાદીએ એને પોતાના શાળાજીવન દરમિયાન બનેલો પ્રસંગ કહ્યો. દાદી જ્યારે નવદસ વર્ષની હતી ત્યારે શાળાના ચોગાનમાં આવેલા ઝાડ ઉપર ચઢી ગઈ હતી. ત્યાંથી નીચે ઊતરવા માટે ભૂસકો મારવા ગઈ અને એનું ફ્રોક ઝાડની ડાળીમાં ફસાઈ ગયું ત્યારે એ કેવી ઊંધા માથે લટકવા લાગી હતી એ પ્રસંગ સાંભળીને સાથે બેઠેલું બાળક ખડખડાટ હસવા લાગ્યું હતું. એની સામે બેઠેલી ધોળા વાળવાળી વૃદ્ધ દાદી કોઈ સમયે નાનકડી બાળકી હોય અને એ ડાળીમાં લટકવા લાગી હશે એ ચિત્ર જ એને પ્રસન્ન કરી ગયું હતું. પછી દાદીએ ધીરેથી ઉમેર્યું : ‘તે દી’ની ઘડી ને આજનો દિવસ, મેં કોઈ વાર વાગી જાય એવું તોફાન કર્યું નથી.’ મા-બાપ અને દાદાદાદી પોતે જ્યારે નાનાં હતાં ત્યારે એમનાથી પણ ભૂલો થઈ હતી એવા પ્રસંગોની વાતો કરે તો બાળકોમાં એમની ભૂલો માટે નકારાત્મક અપરાધભાવ જાગતો નથી, પણ સાહજિક સમજ વિકસે છે.



સામાન્ય રીતે વડીલો વાર્તા કહે અને બાળકો એ સાંભળે છે. એનાથી ઊલટું પણ કરી શકાય. બાળકો વાર્તા કહે અને વડીલો તે સાંભળે એવો ક્રમ પણ વચ્ચે વચ્ચે લાવી શકાય. એવું કરવાથી બાળકમાં કલ્પનાશક્તિ ખીલે છે, ભાષાનો યોગ્ય ઉપયોગ કરવાની શક્તિ વધે છે અને વર્ણન કરવાની આવડતની સાથે સાથે અન્ય લોકોની સાથે સંવાદ કરવાની ટેવનો પણ વિકાસ થાય છે. બાળકોનું વિશ્વ ખૂબ નિરાળું હોય છે. એમના મનોજગતમાં જાતજાતનાં પ્રાણીઓ, પક્ષીઓ, દેવો-દાનવો, પરીઓ, આજુબાજુની સજીવ અને નિર્જીવ સૃષ્ટિ વગેરેની સાથે અલગ પ્રકારનું વિસ્મયજનક ખેંચાણ રહેલું હોય છે. બાળકો એમના મનમાં જે ચાલતું હોય એના વિશે વાર્તા રચીને જ્યારે વાત કરે છે ત્યારે એમની આ અજબગજબની ભાવસૃષ્ટિ સાથે વડીલો જોડાઈ શકે છે અને બાળકના મનમાં શું ચાલે છે એનો એમને ખ્યાલ આવે છે.



આ દિશામાં થયેલાં સર્વેક્ષણોમાંથી જાણવા મળ્યું છે કે બાળકોને વાર્તા કહેવાથી અને બાળકો પાસેથી વાર્તાઓ સાંભળવાથી બાળકના મનમાં એક પ્રકારના ‘સહિયારા અનુભવ’ અને ‘સહિયારાં જ્ઞાન-માહિતી’નો ભાવ જાગે છે. એ એવું અનુભવે છે કે પોતાની લાગણીઓ, કલ્પનાઓ, વિચારો અને તર્કો-તુક્કાઓ વડીલોની સાથે વહેંચી શકાય છે. બાળક વાર્તા કહેતું હોય ત્યારે એને ધ્યાનથી સાંભળવું જોઈએ. બાળકને લાગવું જોઈએ કે વડીલો એનામાં સાચેસાચ રસ લઈ રહ્યાં છે. એવું થવાથી બાળકમાં આત્મવિશ્વાસ વધે છે, પોતાની વાત ખુલ્લા દિલે કહી શકવાની શક્તિ બહાર આવે છે. આ બધા જ ગુણો મોટા થયા પછી બાળકને કામ લાગે છે.



વાર્તાઓ કહેવી અને સાંભળવી – આ પ્રવૃત્તિ છેક પુરાતનકાળથી ચાલી આવે છે. જગતભરની બાળવાર્તાઓ અને લોકવાર્તાઓ આ સત્યની સાક્ષી પૂરે છે. વાર્તાઓની પરંપરાથી કુટુંબજીવન, જુદી જુદી જાતિઓના રીતરિવાજો – વહેવારો વગેરેની માહિતી એક પેઢીમાંથી બીજી પેઢી સુધી વિસ્તરે છે. વાર્તાઓ દ્વારા માનવસમાજ પોતાની પરંપરાઓ, માન્યતાઓ, શ્રદ્ધાઓ, વહેમો અંધશ્રદ્ધાઓ અને જીવનનાં મૂલ્યોની શોધ કરતો રહ્યો છે. જગતભરની કલ્પનારંગી, અદ્દભુત કથારસથી ભરપૂર, વ્યવહારલક્ષી વાર્તાઓએ જુદી જુદી સભ્યતા અને સંસ્કૃતિવાળી માનવજાતને એક રાખવામાં ખૂબ મોટો ફાળો આપ્યો છે. જે કામ કોઈ સીધા ઉપદેશથી કે લાંબાંલાંબાં વ્યાખ્યાનોથી થઈ શકતું નથી એ કામ વાર્તાઓ વડે સહેલાઈથી થઈ શક્યું છે. આ બધામાં બાળવાર્તાઓનો ફાળો ઘણો જ મોટો છે એ વાત આજના કૃત્રિમ અને અત્યંત ખર્ચાળ મનોરંજનના યુગમાં ભુલાવી જોઈએ નહીં.



[3] પહેલા પ્રેમની લહેરખીનું વાવાઝોડું



એક છોકરો દરરોજ સ્કૂલ છૂટવાના સમયે છોકરીઓની સ્કૂલની સામે ઊભો રહે છે. સ્કૂલના દરવાજામાંથી એક છોકરી બહાર નીકળે છે. છોકરી એના ઘર તરફ ચાલવા લાગે છે. છોકરો પણ એની પાછળ પાછળ જાય છે. એ આગળ ચાલી રહેલી છોકરીના ચહેરાની એક ઝલક મેળવવા માટે બેતાબ છે. છોકરીને પણ ખબર છે. એ ઘરમાં પ્રવેશતાં પહેલાં એક વાર પાછળ જોઈ લે છે અને પછી અંદર ચાલી જાય છે. છોકરાની આંખો સામેથી છોકરીનો ચહેરો ખસતો નથી. એની કલ્પનામાં છોકરીના ગાલ ગુલાબના ફૂલની જેમ ખીલતા રહે છે. છોકરીનો અવાજ ગીતની ધૂનની જેમ એના કાનમાં ગુંજતો રહે છે. એના વાળની સુગંધ એને ઘેરી વળે છે. રાતદિવસ – ચોવીસેચોવીસ કલાક.



આ દશ્ય તરુણાવસ્થામાં પહેલીવાર પ્રેમમાં પડેલા કિશોર-કિશોરીનું છે. એ દશ્ય મારા-તમારા ભૂતકાળનું પણ હોઈ શકે છે. આ એવો અનુભવ છે, પ્રથમ પ્રણયનો – જેમાં પાણીમાં ઊગતી લીલ ઉપર ઉઘાડા પગે ચાલવા જેવું લાગે છે. જિંદગીમાં પ્રથમ પ્રણયનો અનુભવ અદ્દભુત ઘટના છે – કદી પણ ભૂલી શકાય નહીં એવો તરલ – સ્નિગ્ધ અનુભવ. તરુણોની લાગણીની અભ્યાસી લેખિકા એમિલી જોહનસન લખે છે તેમ ‘પહેલો પ્રેમ હવાની લહેરખીની જેમ આવે છે અને તોફાની પવનની જેમ પણ ફૂંકાય છે. એ જ્યારે આવે છે ત્યારે એની અદ્દભુત લાગણીના પ્રચંડ પૂરમાં તરુણ હૈયાં તણાતાં જ રહે છે.’ મહાન નાટ્યકાર જ્યોર્જ બનાર્ડ શૉ પ્રથમ પ્રણયની લાગણીને જુદી રીતે જુએ છે. એમણે કહ્યું છે : ‘પ્રથમ પ્રેમ મૂર્ખતા સિવાય, બીજું કશું જ નથી કારણ કે એમાં વિસ્મય-ઉત્સુકતા-કુતૂહલનું તત્વ વધારે હોય છે.’ એમની વાત સમજવા જેવી છે. તરુણાવસ્થામાં કિશોર-કિશોરીઓની સાથે ઘણુંબધું પહેલીવાર બને છે. એ બધું એમને અત્યંત રહસ્યમય લાગે છે. એથી જ્યારે પ્રેમનો ભાવ પહેલીવાર જાગે છે ત્યારે કશુંક નવું બની રહ્યું હોવા વિશેની ઉત્સુકતા વિશેષ હોય છે. ઘણી વાર એ ઉત્સુકતા – એ વિસ્મય પ્રેમનું સાચું સ્વરૂપ ધારણ કરે ન કરે એ પહેલાં તો કોઈ દર્દનાક સપનાની જેમ વિખેરાઈ જાય છે.



જરૂરી નથી કે પ્રથમ પ્રણયની ઘટના કિશોરાવસ્થામાં જ બને. એ માણસના જીવનમાં કોઈ પણ ઉંમરે બની શકે છે અથવા તો કદી પણ બને જ નહીં. તેમ છતાં એ તરુણાવસ્થાનો જ અનુભવ બને એવી શક્યતા વિશેષ છે. મોટાભાગના લોકો એમના પહેલા પ્રેમને જિંદગીભર ભૂલી શકતા નથી, પ્રૌઢ ઉંમરે લોકો એમની કિશોરવયની એ લાગણીઓને હસી કાઢવાનો પ્રયત્ન પણ કરે છે, છતાં એમને ખબર હોય છે કે એ બધું એક સમયે સાચેસાચ એમની સાથે બન્યું હતું અને એ સમયે એ લાગણી તમામ મુગ્ધભાવ સાથે ખૂબ તીવ્ર હતી. એ વયે અનુભવેલા પ્રથમ પ્રેમનો ઉન્માદ, એનો રોમાંચ, એ વખતની મૂંઝવણો અને બેતાબી પૂરેપૂરી પ્રમાણિક હોય છે. જિંદગીના કોઈ પણ તબક્કે એ હસી કાઢવા જેવી વાત હોતી નથી. એ વાત જુદી છે કે નાની વયનો પહેલો પ્રેમ ઝાઝું ટકતો નથી, પણ એ માણસના ચિત્ત ઉપર અમીટ છાપ છોડી જાય છે. એ વયમાં છોકરા-છોકરી વચ્ચે જાગતી નિકટતા એમની જાત વિશેની પ્રથમ ઓળખ બને છે. પહેલીવાર એમને સંબંધોની પ્રામાણિકતા, પવિત્રતા અને અસરપરસ માટેના વિશ્વાસનો પરિચય મળે છે, જે આગળ જતાં એમને પુખ્ત બનવામાં મદદ કરે છે. આપણે કોઈ પણ ભાષા પૂરેપૂરી શીખી લઈએ છીએ ત્યાર પછી પણ પહેલીવાર શીખેલી બારાખડીના મહત્વને ભૂલી શકતા નથી. એ રીતે જ સમગ્ર જીવનમાં બંધાતા બધા જ સંબંધોના પાયામાં પહેલા પ્રેમનો અનુભવ ઓછાવત્તા અંશે સચવાઈ રહે છે.



એન્દ્રેઆ દ્વોરકિન નામની યહૂદી લેખિકાની પ્રથમ નવલકથા ‘ફર્સ્ટ લવ’માં એની નાયિકા પોતાના પ્રથમ પ્રેમીને એક પત્રમાં લખે છે : ‘મેં તને ખૂબ પ્રેમ કર્યો હતો. હવે એ માત્ર સ્મૃતિ બની ગયો છે. એક દાટી દીધેલી ઘટના, છતાં આજે પણ હું તારો ચહેરો જોઈ શકું છું. મને ખબર છે કે એક સમયે એ ચહેરો મારી જિંદગીમાં હતો. હું જે રીતે સૂરજને યાદ કરી શકું છું એવી રીતે જ તને પણ યાદ કરું છું, હંમેશાં મારી અંદર સળગતા સૂર્યની જેમ. તું મારો જ એક હિસ્સો બની ગયો છે, મારી અંદર ભળી ગયો છે. તું મારી જિંદગી બની ગયો હતો એ સમયે જ આપણે અલગ થઈ ગયાં. તારાથી અલગ થવાનું દર્દ મારું કોઈ અંગ કાપી નાખવામાં આવ્યું હોય ત્યારે થાય એવા દર્દ જેવું મેં અનુભવ્યું છે.’



પ્રથમ પ્રણયના વાવાઝોડામાંથી પસાર થયેલી કોઈ પણ વ્યક્તિ એન્દ્રેઆ દ્વોરકિનની નવલકથાની નાયિકાના ઉદ્દગારો નીચે પોતાની સહી કરશે – જો એ લાગણીની બાબતમાં પ્રામાણિક હશે તો.

માતા-પિતાને, શિક્ષકોને….. – સંકલિત

માતા-પિતાને, શિક્ષકોને….. – સંકલિત



હજારો મા-બાપો માર મારી મારીને છોકરાઓને ડરપોક બનાવે છે. પછી જુલ્મી લોકો આ ડરપોકપણાનો લાભ ઉઠાવે છે. આમ, જુલ્મી લોકોના રાજ્ય ચાલે છે, તેની બધી જવાબદારી બાળકોને મારનાર મા બાપોની છે.”

- વિનોબા ભાવે

કેળવણીનો ઉદ્દેશ બાળકના શારીરિક માનસિક અને આધ્યાત્મિક સ્વયંસ્ફૂરીત વિકાસને સહાય આપવાનો છે, નહીં કે બાળકને ભણાવી ગણાવી, જેને શિષ્ટ કે ભણેલો કહેવામાં આવે છે, તેવો બનાવવાનો છે.

- ડો. મોન્ટેસરી

શેરીની નિર્દોષ ધૂળ બાળકને આનંદ કરતાંયે વહાલી લાગે છે. પવનની મીઠી લહરીઓ એને માની ચૂમી કરતાંય વધુ મીઠી લાગે છે. સૂરજના કોમળ કિરણો આપણા હાથ કરતાંયે કુમળા લાગે છે.

- ગિજુભાઇ બધેકા

શિક્ષકની વાચાળતા કરતાં તેનું મૌન વધુ કામનું છે. શિક્ષકે શીખવવા કરતાં બાળકોનું અવલોકન કરવું જરૂરનું છે. પોતે ભૂલ કરે જ નહિં એવું અભિમાન રાખવા કરતાં નમ્રતાથી પોતાની ભૂલો શોધવી અને સ્વીકારવી એ શિક્ષકનું કર્તવ્ય છે.

- ડો. મોન્ટેસરી

દરેક માતા પોતાના બાળકના મનમાં ચાલતા ભાવો સ્વયંભૂ રીતે સમજી જાય છે. ઇશ્વરની યોજનામાં એવું નથી કે એક સ્ત્રી મનોવિજ્ઞાનની વિદ્યામાં પારંગતની ડિગ્રી મેળવે ત્યાર પછી જ તેને માતૃત્વ મળે.

- જુગતરામ દવે

ઇશ્વરની સૃષ્ટીમાં બાળક એક અદભુત નિર્દોષ સર્જન છે. આપણે તેની સમક્ષ માનપૂર્વક ઉભાં રહી તેના વિકાસમાં ક્રમને ઓળખીને તેને અનુકૂળતા કરી આપીએ.

- ગીજુભાઇ બધેકા

જરૂરી જ્ઞાન વિના બાળકોને ઉછેરવાનું જોખમ વહોરવું એ ભારે ગંભીર પ્રકારનો દેશદ્રોહ કરવા જેવું છે. બાળકો એ ખાનગી બાબત નથી પરંતુ, રાષ્ટ્રની – દેશની એ મિલકત છે.

મા બાપ અને શિક્ષક કહે : ‘તું ના કરતો, હું કરું છું, તું ના બોલતો, હું બોલું છું, તું ના ચાલતો, હું ચાલું છું, તું ના લખતો, હું લખું છું’ આજ દિવસ સુધી આ જાતનું શિક્ષણ ઘરમાં ને શાળામાં બાળકોને મળ્યું. પરિણામ એ આવ્યું કે આજનું બાળક અપંગ છે; અપંગ બાળક પરાધીન છે; પરાધીન પરતંત્ર છે, અને પરતંત્ર એટલે ગુલામ.

- ગિજુભાઇ બધેકા

બાળક નથી પ્રભુનું પયગંબર કે નથી તે નિર્દોષતાની મૂર્તી, અને તે નથી નિરાધાર, મૂર્ખ કે આફત. બાળક એ બાળક જ છે, તે વિકાસને ઝંખતું, વિકાસ માટે જરૂરી એવી ચિતની તથા ઇન્દ્રિયોની સામગ્રી લઇને આવેલું, સ્વાવલંબન તરફ જવાની કુદરતી ઇચ્છાવાળું એક ચેતનતંત્ર છે. મા બાપ, કુટુંબ, કુદરત, પરિસ્થિતિ એ બધાં તેના વિકાસમાં મદદ કરે છે; પણ વિકાસ તો બાળક પોતે જ કરે છે.

- મૂ. મો. ભટ્ટ

બાળકો આપણને સાંભળતાં નથી, તેની ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. પણ બાળકો આપણને જોઇ રહ્ય છે તેની ચિંતા કરવી જોઇએ.

- રોબર્ટ ફુલ્ધુમ

જીવન વિકાસનો પાયો બાલ્યાવસ્થામાં નખાય છે; બાળરોપાને સાચવશું તો બધું સચવાશે. જે દેશ બાળ કેળવણીમાં પછાત નહીં રહે તે કશામાં પછાત નહીં રહે.

- તારાબહેન મોડક

( ગિજુભાઇ બધેકા, મેડમ ડો. મોન્ટેસરી જેવા બાળમાનસના અભ્યાસુઓએ માતા પિતા અને શિક્ષકો માટે ઘણાં માર્ગદર્શક રસ્તાઓ અને બાળ ઉછેરનું સાહિત્ય આપ્યું છે. ગિજુભાઇ બધેકા તો આ ક્ષેત્રના એક આધારભૂત સીમાસ્તંભ ગણાય છે. આજે આવીજ કેટલીક સંકલિત વાતોમાં બાળ ઉછેર અને તેમના માનસ વિશેની કેટલીક વાતો અત્રે પ્રસ્તુત છે. બાલમૂર્તિ માસીકના અંકોના મુખપૃષ્ઠોમાંથી આ કંડીકાઓ લેવામાં આવી છે. )